نگاهی به تاریخ مبارزه و قیام در هرات | شهر علم و فرهنگ و دیار حماسه و آزادگی
سید مسعود حسینی | استاد دانشگاه هرات
با یک نگاه گذرا به تاریخ پرپیشینۀ هرات، به این نتیجه می‌رسیم که این شهر، افزون بر آن‌که شهر علم و فرهنگ و مدنیت آریایی- اسلامی است، از گذشته‌های دور شهر مبارزه و قیام بر ضد متجاوزان نیز بوده است. این بزرگ‌شهر آریایی، اگرچه فراز و فرودهای فراوانی را در تاریخ خود تجربه کرده و گاهی حتی همه چیز خود را از دست داده است؛ اما در عین زمان این توانایی را داشته که دوباره از لابه‌لای آتش و خون و خاکستر سر بلند کند و چونان مرکزی مهم، دانش و هنر و فرزانگی را به شهرهای بزرگ منطقه صادر کند. شاید بدترین روزگار هرات، از زمانی شروع شده که از آن به نام تاریخ معاصر یاد می‌شود. پیش از آن، این شهر دارای اسم و رسم بوده و در مقاطع متعددی از تاریخ، یک سر و گردن از دیگر شهرهای مهم منطقه بر فرازتر.
سرزمین قیام
آخرین قیام مردم هرات، قیام ۲۴ حوت سال ۱۳۵۷ است. قیامی که روایت‌گر جان‌بازی مردم این خطه برای آزادی و عزت است. مردم هرات در برابر تجاوز ارتش سرخ مردانه رزمیدند و قربانیان زیادی برای رهایی از چنگال متجاوزان تقدیم کردند. امروز بار دیگر مردم هرات به رهبری امیر محمد اسماعیل خان، تصمیم گرفته‌اند که از شهر و دیار خود در برابر متجاوزانی دفاع کنند که ارمغانی جز تحجر و ویرانی ندارند. مردم هرات که تجربۀ تلخ حاکمیت طالبان را برای چند سال دارند؛ دیگر حاضر نیستند که آن تجربه را تکرار کنند. از این جهت تصمیم گرفته‌اند که از تسلط این گروه متحجر بر شهر علم و فرهنگ، جلوگیری کنند و برای آزادگی بسیج شوند و جهت حفظ ارزش‌های فرهنگی و هویتی خود در برابر تحجر قبیله برزمند. مردم هرات رفتار ناپسند و به‌دور از ارزش‌های فرهنگی آن سال‌ها را هنوز فراموش نکرده‌اند و از این‌رو برای یک قیام عمومی آمادگی گرفته‌اند.
پرداختن به تاریخ هرات و ابعاد مختلف آن، کار این مجال نیست. در این نوشتۀ کوتاه به مهم‌ترین واکنش‌های آزادی‌خواهانه و مبارزات مردم هرات بر ضد متجاوزان خارجی اشاره می‌گردد. از دیرین‌ترین قیام‌های این خطه که ثبت تاریخ است، می‌توان به مبارزۀ مردم هرات به رهبری ساتی بارزان، مرزبان آریا، برضد اسکندر مقدونی اشاره کرد. مبارزان هرات، حتی پس از تصرف این شهر به وسیلۀ اسکندر، از مبارزه علیه او دست نکشیدند و نشان دادند که برای آزادی و آزادگی، مرگ را بر زندگی و سوختن در آتش خشم اسکندر را بر ذلت بردگی ترجیح می‌دهند.
نگاهی به تاریخ قیام‌های مردم هرات
مردم هرات به طور خاص و مردم خراسان بزرگ به طور عام، بر ضد تسلط عرب‌ها نیز به یک سری قیامها و مبارزات اقدام کردند که از جمله می‌توان به قیام ابومسلم خراسانی اشاره کرد. او که در سال ۱۲۹ه.ق. قیام را از مرو آغاز کرد، به زودی به وسیلۀ مردم سراسر خراسان، از جمله هرات، پوشنج، بادغیس و دیگر شهرهای خراسان بزرگ پشتیبانی شد و توانست مروان آخرین خلیفۀ اموی را کنار زند و قدرت را به ابوالعباس عبدالله سفاح بسپارد و خود بر امارت خراسان تکیه زند. اگرچه ابومسلم با توطئۀ منصور دومین خلیفۀ عباسی در بغداد به قتل رسید؛ اما نام نیک او همیشه در صدر مبارزات آزادی‌خواهانۀ این خطه درج است.
سندباد زرتشتی
از دیگر قیامها و مبارزات هرات و خراسان بزرگ می‌توان به قیام سندباد زردشتی بر ضد عرب‌ها در سال ۱۳۸ هجری یاد کرد. نیز از گروه سپیدجامگان به رهبری سعید جولاه؛ شورش استاد سیس هروی و یارانش در ۱۵۰ هجری که از حمایت مردم هرات، بادغیس و سایر شهرهای خراسان بزرگ برخوردار بود. این شورشیان، اجثم مرورودی حاکم خراسان را کشتند و داوود باهلی حاکم هرات را مدت چهار ماه در اسارت گرفتند. این نهضت مبارزاتی اگرچه سرانجام با ۳۰هزار کشته و ۱۱هزار اسیر، درهم شکست؛ اما خود راه‌گشای قیام‌های دیگری بود که نشان از آزادگی مردم این خطه داشت.
سپید جامگان
در سال ۱۵۹ حکیم مقنع در خراسان بر ضد تسلط عرب‌ها قیام کرد و رهبری خیزش‌های سپیدجامگان را به دست گرفت و این سلسله قیامها را ادامه داد. او بارها لشکر عرب را با شکست مواجه ساخت تا این که در سال ۱۶۱ هجری در قلعۀ سنام محاصره شد و چون چاره را برخود حصر دید خود و اعضای خانواده‌اش زهر نوشیدند. از دیگر رهبران قیام بر ضد عرب‌ها می‌توان از: آذرویه، محمد بن شداد، یوسف ابرام هراتی، نیزک و قارن نام برد. در اثر این قیامها و مبارزات دادخواهانۀ مردم این خطه بود که خلفای بغداد در صدد مدارا با مردم خراسان برآمدند. و مالیات و خراج ها را کاهش دادند و به دلجویی مردم پرداختند. در سال ۱۷۷ هجری فضل بن یحیی برمکی به امارت خراسان گماشته شد. بدین ترتیب دستگاه خلافت چاره را در انتصاب افرادی بومی از مردم منطقه، در رأس قدرت خراسان دید. وقتی عبدالله بن طاهر به حیث والی هرات در سال ۲۰۴ منصوب شد، از تسلط عرب‌ها بر خراسان کاسته شد.
سرزمین حماسه
هرات مرکز تأسیس نخستین سلسلۀ بومی خراسانی؛ یعنی طاهریان و یکی از مهم‌ترین مراکز صفاریان بود. سلسله‌هایی که افتخارات فراوانی برای فرهنگ و زبان و هویت این خطه آفریدند. هرات چونان مرکزی مهم، در روزگار سامانیان نیز جایگاه خودش را حفظ کرد. داستان رودکی و امیر سامانی که از شهرت بسزایی در تاریخ منطقه برخوردار است، در هرات اتفاق افتاد. نیز در روزگار غزنویان امارت هرات در دست امیر مسعود فرزند سلطان محمود غزنوی بود و از رشد خوب علمی و فرهنگی برخودار؛ تا زمان شاهان غوری که چونان مرکز قدرت این سلسله قرار گرفت و از شهرت فراوانی بهره‌ور گردید.
هرات در زمان حملۀ مغول، اگرچه به طرز وحشتناکی ویران شد؛ اما در مقابل آن تجاوز مبارزاتی جانانه انجام یافت. جمال‌الدین محمد سام، سپهسالار خراسان و سردار سپاهیان دولت کرت در نبرد با سردار سپاه سلطان اولجایتو مغولی، دانشمند بهادر فرمانده سپاه مغولان را کشت و ضرب شست مبارزان هراتی را بر متجاوزان آشکار ساخت. مثنوی سام‌نامه یکی از منابعی بوده که همه حکایت‌گر قهرمانی‌های پهلوانان این خطه در برابر دشمنان و متجاوزان این سرزمین است. نیز مثنوی جهانگیرنامه که بر بنای اندیشه‌ی حماسی در هرات پرداخته شده است. در بارۀ مبارزات مردم هرات بر ضد متجاوزان باید تحقیقات جداگانه انجام شود.
